Górnośląskie Koleje Wąskotorowe

---

Przeznaczenie

Historia powstania Górnośląskich Kolei Wąskotorowych sięga połowy XIX wieku i ma swoje korzenie w niedoskonałym systemie transportu, który w tamtych czasach opierał się głównie na konnym przewozie towarów, organizowanym przez tzw. wekturantów. Górnośląskie Koleje Wąskotorowe w naturalny sposób stały się kluczowym elementem transportowym, łącząc wąskotorowe koleje funkcjonujące wewnętrznie w kopalniach, hutach oraz różnych zakładach przemysłowych.

Pomimo rozwoju GKW, wiele przedsiębiorstw postanowiło budować własne linie kolejowe. Na przykład, linia łącząca Gliwice Trynek z Rudami i Raciborzem była jedną z wielu, które powstawały w tamtych czasach. Po II wojnie światowej niektóre z tych prywatnych linii, takie jak wspomniana linia Gliwice Trynek – Rudy – Racibórz, zostały zorganizowane i przyłączone do sieci Polskich Kolei Państwowych.

Górnośląskie Koleje Wąskotorowe głównie funkcjonowały jako kolej lokalna, co oznacza, że transportowały ładunki głównie między stacjami w obrębie swojej sieci. Wyjątek stanowiła linia Gliwice Trynek – Rudy – Racibórz, która miała także charakter pasażerski. Po II wojnie światowej zdarzały się sporadyczne przewozy pasażerskie między Katowicami a Tarnowskimi Górami oraz w określonych okresach w obrębie zakładów przemysłowych.

Warto zaznaczyć, że do 1991 roku na linii rudzkiej odbywały się regularne przewozy pasażerskie między Gliwicami a Rudami oraz Raciborzem. W latach 70. XX wieku, uruchomiono eksperymentalne pociągi turystyczne, które łączyły Bytom z Zalewem Nakło-Chechło. Przewozy te szybko zostały zawieszone, najczęściej z powodu intensywnego ruchu towarowego, który utrudniał organizację regularnego rozkładu jazdy dla pasażerów.

Do idei wprowadzenia połączeń turystycznych powrócono w 1993 roku, wznowiono wtedy transport na tej samej trasie, który z czasem wydłużono aż do Siemianowic Śląskich. Obecnie Górnośląskie Koleje Wąskotorowe funkcjonują wyłącznie jako koleje turystyczne i są uważane za najstarszą nieprzerwanie działającą kolej wąskotorową na świecie.

Na kolei zastosowano standardowy prześwit toru wynoszący 785 mm (30 cali pruskich). Warto również zauważyć, że obok publicznych i prywatnych kolei wąskotorowych, które miały prześwit 785 mm, w Górnym Śląsku istniały także inne systemy kolejowe. Były one wykorzystywane do transportu wewnętrznego na składowiska odpadów, w cegielniach oraz jako koleje górnicze, obsługujące różnego rodzaju szyb kopalniany.

W regionie napotkać można było różne szerokości toru, takie jak 600 mm, 630 mm, 800 mm, 900 mm oraz 1050 mm. Nierzadko zakłady przemysłowe posługiwały się różnorodnymi systemami wąskotorowymi, mającymi różne rozstawy szyn. Oprócz tego, w Wojewódzkim Parku Kultury i Wypoczynku w Chorzowie zbudowano parkową kolej wąskotorową, która jednak nie miała połączenia z GKW.

Historia

Historia Górnośląskich Kolei Wąskotorowych sięga lat 1851–1857, kiedy to Towarzystwo Kolei Górnośląskiej zainwestowało w budowę pierwotnej sieci. Na początku część transportu była realizowana z użyciem zaprzęgów konnych. W okresie pomiędzy 1851 a 1852 rokiem zbudowano kilka niezależnych odcinków, które łącznie liczyły 35 km. Wprowadzenie ich do użytku datuje się na rok 1853. Następnie, w latach 1854–1857, powstały dwa kluczowe odcinki, w tym Bytom Karb oraz Bogucice – Huta Kunegunda, co przyczyniło się do utworzenia rozwiniętej sieci o długości około 75 km. W tamtym czasie transportowano około 250 tysięcy ton towarów rocznie.

Początkowo zarząd nad siecią sprawował Rudolf Pringsheim, jednak 1 marca 1884 roku kolej górnośląska przeszła w ręce Królestwa Prus. Przyszli zarządcy, w tym państwowy zarząd kolejowy (KPEV), kontynuowali rozwój tej sieci. W latach 1899–1901, przedsiębiorstwo tramwajowe zrealizowało linię Gliwice Trynek – Rudy – Racibórz o długości 48 km. Z upływem lat całkowita długość linii dochodziła do 169 km w 1901 roku. W wyniku podziału Górnego Śląska w 1922 roku, sieć kolejowa zyskała granice państwowe, co skłoniło do budowy nowych odcinków, które łączyły północną, wschodnią i południową część sieci po stronie polskiej w okresie międzywojennym.

W odróżnieniu od wielu innych kolei wąskotorowych, które były zarządzane przez lokalne samorządy, Górnośląskie Koleje Wąskotorowe znajdowały się pod nadzorem państwowym, zarówno Rzeszy Niemieckiej, jak i Polski (PKP), co znacząco wpłynęło na ich rozwój i funkcjonowanie.

Po zakończeniu II wojny światowej, Górnośląskie Koleje Wąskotorowe zostały połączone w ramach PKP, a linie, takie jak Gliwice Trynek – Racibórz, które funkcjonowały z regularnym ruchem pasażerskim do 1991 roku, stanowiły kluczowy element lokalnego systemu transportowego. W owym czasie sieć obejmowała areał sięgający od Żyglina oraz Bibieli na północy, po Racibórz na południowym zachodzie i Mysłowice na południowym wschodzie, osiągając w szczycie długość 233 km.

Górnośląskie Koleje Wąskotorowe były istotnym łącznikiem pomiędzy setkami kopalń, hut, fabryk i elektrowni aglomeracji. W latach 1950–1970 prawdziwy boom transportowy zaowocował przewozem od 5 do 6 milionów ton towarów rocznie. Niestety, po przemianach ustrojowych w 1989 roku, PKP zaczęły stopniowo wycofywać się z obsługi kolei wąskotorowych, co doprowadziło do ich likwidacji. Na koniec 1999 roku pozostało jedynie 40 km eksploatacyjnej sieci.

Z godności uzyskanej na mocy ustawy o restrukturyzacji PKP, w 2002 roku gminy takie jak Bytom, Tarnowskie Góry, Miasteczko Śląskie, Kuźnia Raciborska i Racibórz przejęły majątek kolejowy. W 2003 roku świętowano 150-lecie istnienia Górnośląskich Kolei Wąskotorowych. Obecnie funkcjonuje tylko jedna, najstarsza linia historyczna (Bytom Wąskotorowy – Tarnowskie Góry Wąskotorowe – Miasteczko Śląskie Wąskotorowe), na której odbywają się regularne przejazdy turystyczne, a jej operator to Stowarzyszenie Górnośląskich Kolei Wąskotorowych.

Obok niej, odbywa się również ruch na fragmencie dawnej kolei Gliwice Trynek – Racibórz, znajdujący się w rejonie skansenu kolejowego stacji Rudy, zarządzanego przez gminę Kuźnia Raciborska. W 2019 roku kolej przewiozła 20,7 tysiąca pasażerów, a w 2020 roku zarejestrowano 19,6 tysiąca podróżnych.

---

Oceń: Górnośląskie Koleje Wąskotorowe

---