Zespół zabudowy więzienia w Bytomiu

---

Historia

Początki zabudowy więzienia w Bytomiu sięgają lat 1858–1862, kiedy to na obszarze znanym jako Ścinadło rozpoczynała się budowa tego znaczącego obiektu. Obok więzienia wznoszono również gmach sądu, co podkreślało rolę tego miejsca w systemie sprawiedliwości. Plany rozbudowy tej jednostki penitencjarnej zainicjowano już w 1878 roku. Rok później, w zamyśle architektów, miał powstać dwuskrzydłowy pawilon z wieżą, przeznaczony dla 202 więźniów. Projekt zakładał również 82 izolatki, 3 większe cele oraz kilka pomieszczeń sypialnych. Ostateczna przebudowa więzienia została zakończona w 1881 roku, przy czym wydano na nią ponad 1 milion marek. W wyniku tych prac obiekt stał się piątym co do wielkości więzieniem w Niemczech.

Na początku XX wieku rozpoczęto kolejne modernizacje i remonty. W rocznym bilansie 1919 więzienie było tak przepełnione, że część aresztowanych musiała być umieszczona w pobliskich koszarach. Kolejna przebudowa miała miejsce w 1926 roku, gdzie drzwi cel zostały umiejscowione tak, aby nie wychodziły na zewnętrzną ulicę. W wyniku znacznych zawirowań politycznych, po zajęciu miasta przez Armię Czerwoną, budynek pełnił funkcję punktu koncentracji ludności przed deportacjami w głąb ZSRR.

W 1945 roku w ośrodku przetrzymywano 1650 internowanych, w tym żołnierzy Armii Krajowej oraz mieszkańców Górnego Śląska, którzy zostali pieszo wysłani do obozu NKWD w Toszku. Po II wojnie światowej zakres przetrzymywania więźniów w Bytomiu był ogromny. W grudniu 1947 roku w więzieniu znajdowały się 954 osoby, mimo że przewidziano miejsce tylko dla 500. W 1947 roku przeprowadzono amnestię, w wyniku której zwolniono 306 więźniów, w tym 30 uważanych za „antypaństwowych”.

W jednostce odbywały się również egzekucje, gdzie najcięższe wyroki wykonywano przez powieszenie i ścięcie. W przedziale od 1944 do 1956 roku stracono co najmniej 9 osób. Do lat siedemdziesiątych XX wieku, prowadzono działania dotyczące wykonywania wyroków śmierci na terenie więzienia. W 2016 roku rozpoczęto remont dwóch trzecich zabudowań, co miało na celu przekształcenie obiektu w muzeum lub izbę pamięci.

2 lipca 2020 roku zespół zabudowy więzienia zdobył prestiżowy status zabytku nieruchomego województwa śląskiego, co jest dowodem na znaczenie historyczne oraz architektoniczne tego miejsca. Obecnie kompleks funkcjonuje jako Areszt Śledczy, w którym przetrzymywani są mężczyźni tymczasowo aresztowani, a także rekonwalescenti oraz osoby niepełnosprawne na wózkach inwalidzkich. W zestawieniu z danymi z 2017 roku, załoga Aresztu wynosiła 181 osób.

Osadzeni

• Hermann Berger – zbrodniarz wojenny, zastępca komendanta i kierownik kuchni obozu karnego przy Hucie Bobrek,
• Karl Hans Bergmann – Niemiec, współzałożyciel DEFA,
• Anton Bias – niemiecki poseł Socjaldemokratycznej Partii Niemiec do Reichstagu, aresztowany 22 sierpnia 1944 roku, w ramach akcji Gitter w związku z zamachem na Adolfa Hitlera,
• Jan Biały – pułkownik pilot Wojska Polskiego, dowódca 304 dywizjonu bombowego, „cichociemny”, powstaniec warszawski,
• Mieczysław Bielec – podporucznik Armii Krajowej, stracony w Bytomiu 4 lipca 1950 roku,
• Arka Bożek – powstaniec śląski,
• Jerzy Bryn – dyplomata, oficer wywiadu PRL,
• Alfred Dreifuß – niemiecki dramaturg i reżyser,
• Theodor Fabisch – złodziej rowerów, recydywista; uciekł z bytomskiego więzienia w 1934 roku,
• Jan Kępa – polski żołnierz, uczestnik ucieczki żołnierzy ze strażnicy WOP w Pokrzywnej, rozstrzelany w Bytomiu 28 sierpnia 1951 roku,
• Joseph Kokott – czechosłowacki volksdeutsch, współuczestnik zbrodni w Markowej,
• Bronisław Koraszewski – polski działacz oświatowy i dziennikarz,
• Pola Maciejowska – polska działaczka harcerska, zamordowana w bytomskiej celi,
• Jerzy Mikołajewski („Sulima”) – żołnierz Związku Walki Zbrojnej-Armii Krajowej, uczestnik akcji „Burza”; pobyt w bytomskim zakładzie opisał w książce pt. Więzień śledczy nr 1025,
• Eugeniusz Nawrocki – polski ksiądz, kapelan Armii Krajowej,
• Karol Pistulka – przestępca, stracony w Bytomiu w 1876 roku,
• Wawrzyniec Pucher – duchowny katolicki, osadzony podczas II wojny światowej,
• Krzysztof Rutkowski – detektyw, poseł na Sejm,
• Jan Trembaczowski – profesor nauk geograficznych, osadzony za udział w ruchu oporu.

Architektura

Obiekt w Bytomiu został wykonany w stylu neorenesansowym, co sprawia, że jego architektura jest niezwykle interesująca. Początkowo więzienie miało dwupiętrową strukturę, która uległa zmianom w wyniku licznych przebudów.

W skład kompleksu wchodzą:

• budynek administracyjny, który posiada trzy kondygnacje,
• budynek szpitalny, w którym kiedyś znajdował się oddział chirurgii,
• pawilon penitencjarny o czterech kondygnacjach, mieszczący oddziały mieszkalne, sale widzeń oraz kuchnię więzienną,
• budynek magazynowy,
• ceglany mur otaczający całość obiektu.

Przed wybuchem II wojny światowej, instytucja ta była przystosowana do przetrzymywania 398 mężczyzn i 84 kobiet. Na dzień 2020 roku, aktualna pojemność więzienia wynosi 329 miejsc: 276 w pawilonie penitencjarnym oraz 53 na oddziale internistycznym szpitala więziennego. Ważne jest, że oryginalny układ oraz wystrój tej placówki zostały zachowane, co nadaje jej unikalny charakter.

---

Oceń: Zespół zabudowy więzienia w Bytomiu

---