Nastawnia bramowa „Bt” w Bytomiu

---

Historia

„Nastawnia została zbudowana w 1935 roku, w czasach, gdy Bytom, znany wtedy jako Beuthen, był częścią Niemiec. Cały kompleks stacji kolejowej, w skład którego wchodził reprezentacyjny budynek dworca, był ściśle dopasowany do potrzeb transportowych, jakie wiązały się z strategicznym położeniem miasta przy granicy polsko-niemieckiej. Wówczas do zarządzania ruchem kolejowym przewidziano jedną główną nastawnię (dzisiejsza nastawnia „Bt”) oraz sześć dodatkowych nastawni wykonawczych.

W latach 70. XX wieku nastawnia przeszła prawdopodobnie istotne zmiany budowlane, które wiązały się z modyfikacją jej pierwotnych rozmiarów oraz kształtem okien. Dodatkowo, zlikwidowano okap nad oknami, a stalowe ściany w jej wnętrzu zostały otynkowane, co znacząco wpłynęło na jej wystrój.

Na początku lat 20. XXI wieku, w związku z pracami modernizacyjnymi na linii kolejowej nr 131, planowano wyburzenie nastawni „Bt”. Jednakże, w maju 2021 roku, lokalni działacze społecznościowi podjęli chwalebną inicjatywę, aby ocalić ten obiekt. Władze Bytomia zaproponowały przeniesienie budynku na teren Górnośląskich Kolei Wąskotorowych oraz udostępnienie go dla zwiedzających, co zyskało uznanie wielu osób.

Decyzją Śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Katowicach z 20 lipca 2021 roku, przeszła do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego stalowa część nastawni z półkolistym zakończeniem, zaprojektowana z myślą o ochronie urządzeń sterujących ruchem kolejowym (nr rej. A/850/2021). Jednakże, decyzja ta spotkała się z kolejnymi odwołaniami; zarówno społeczność domagała się objęcia ochroną klatki schodowej oraz dolnego budynku, mieszczącego warsztaty, jak i właściciel obiektu, PKP Polskie Linie Kolejowe, który wnioskował o usunięcie wpisu z rejestru. Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w efekcie, uchylił decyzję konserwatora, kierując sprawę do ponownego rozpatrzenia.

30 września 2022 roku, cała struktura modernistycznej bramowej nastawni kolejowej „Bt”, wraz z urządzeniami do sterowania ruchem kolejowym znajdującymi się w niej, została wprowadzona do rejestru zabytków (nr rej. A/850/2022). Na tę decyzję po raz kolejny odwołała się spółka PKP PLK, jednak 13 czerwca 2023 roku, Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego utrzymał zarejestrowanie budynku w mocy, co oznacza, że decyzja była ostateczna i obowiązująca.

Ostatnia nowość miała miejsce 30 czerwca 2023 roku, kiedy to spółka PKP PLK ogłosiła przetarg na wykonanie projektu remontu tej zabytkowej nastawni „Bt”.

Architektura

Budynek nastawni bramowej w Bytomiu wyróżnia się dwubryłową formą oraz unikalnym stylem modernistycznym, nawiązującym do konwencji okrętowej (streamline) typowej dla okresu lat 30. XX wieku. Jego konstrukcja przybiera kształt litery „T”, co wpływa na jego funkcjonalność oraz estetykę.

Niższa część budowli, jednokondygnacyjna, pozbawiona jest charakterystycznych detali architektonicznych i służy jako przestrzeń warsztatowo-techniczna. Natomiast wyższa bryła, zakończona półkoliście i wsparta na stalowym filarze, pełni funkcję nastawnicowni, gdzie znajdują się pulpity do zarządzania ruchem kolejowym.

Obie sekcje nastawni – niższa i wyższa – łączą się ze sobą dzięki czterokondygnacyjnej klatce schodowej, w której znajdują się schody żelbetowe o konstrukcji zabiegowej oraz dwubiegowej. Ściany niższej części budynku oraz klatki schodowej zostały zbudowane z cegły, natomiast wyższa bryła i podtrzymujący ją filar wykonane są z modułowych elementów stalowych, połączonych nitami.

Pierwotnie stolarka drzwiowa oraz okienna budynku była wyłącznie drewniana, jednak obecnie w części jest także stalowa oraz z PVC. Stropy prawdopodobnie korzystają z żelbetowej konstrukcji, a całe obiekty pokryte są płaskimi dachami. Warto również zaznaczyć, że klatka schodowa miała osobny dach, który w trakcie przebudowy połączono z dachem wyższej części nastawni.

Na wschodniej elewacji klatki schodowej umieszczono zegarem kwadratowym oraz symbol kolei nastawni: „Bt”. Z perspektywy prof. Mirona Urbaniaka, nastawnia bramowa w Bytomiu stanowi unikalny obiekt w kraju, ponieważ tego typu nastawnie były budowane głównie na terenach niegdyś Niemiec, zwłaszcza na Górnym Śląsku. Przytoczono tu przykład rozebranej w maju 2023 roku nastawni bramowej „Pk5” w Pyskowicach.

W pozostałych częściach Polski jedynym porównywalnym obiektem jest nastawnia w Gdańsku-Wrzeszczu. Zgodnie z opinią Urbaniaka, nastawnia „Bt” wyróżnia się nie tylko architekturą w stylistyce streamline, ale także nowatorskimi rozwiązaniami konstrukcyjnymi, co dodaje jej wartości historycznej oraz architektonicznej.

---

Oceń: Nastawnia bramowa „Bt” w Bytomiu

---