Muzeum Górnośląskie w Bytomiu

---

Historia

Początki działalności muzeum w Bytomiu sięgają roku 1910, kiedy grupa pasjonatów historii miasta podjęła decyzję o utworzeniu Bytomskiego Towarzystwa Historyczno-Muzealnego (Beuthener Geschichts- und Museumsverein). Dzięki ich zaangażowaniu w placówce znajdującej się w Beuthen powstało lokalne muzeum, które bazowało na depozytach pochodzących z prywatnych zasobów od takich osób jak kupiec Simon Macha czy nauczyciel Kurt Bimler ze Królewskiej Huty. W skład tych pierwszych zbiorów weszły również lokalne pamiątki, materiały cechowe oraz archiwalia udostępnione przez magistrat Bytomia.

W miarę upływu lat, znaczenie muzeum rosło, co potwierdza fakt, że w 1922 roku instytucja zyskała referenta do spraw zabytków archeologicznych dla Prowincji Górnośląskiej. Z kolei w 1928 roku muzeum stało się własnością samorządu Bytomia. Dzięki ścisłej współpracy z miłośnikami regionu oraz własnym działaniom dotyczącym kolekcjonowania, a także zakupom cennych zbiorów, placówka zyskała status regionalny.

Warto wspomnieć, że siedziba muzeum ulegała wielu zmianom, zanim w latach 1929–1930 wzniesiono nowy gmach muzeum według projektu A. Stütza i H. Hatlera. Niestety, światowy kryzys gospodarczy wpłynął na realizację tego projektu, przez co budynek został zrealizowany tylko w części. Wówczas parter i piwnice skrzydła wystawowego były zajmowane przez Miejską Kasę Oszczędności i Bibliotekę Miejską. W 1931 roku przeniesiono zbiory do nowej siedziby, a oficjalne otwarcie Górnośląskiego Muzeum Krajowego (Oberschlesisches Landesmuseum) miało miejsce 24 października 1932 roku.

Placówka dysponowała pięcioma działami tematycznymi: Przyrody, Dziejów Pierwotnych i Prehistorii, Etnografii i Historii Miasta, Etnologii, a także Sztuki oraz Biblioteką Muzealną i pracownią konserwatorską zajmującą się archeologią. W muzeum istniał także okręgowy referat do spraw ochrony przyrody oraz filia Urzędów Ochrony Zabytków Archeologicznych. Wówczas w salach wystawowych znajdowały się liczne stałe ekspozycje poświęcone przyrodzie, pradziejom, kulturze ludowej i mieszczańskiej Górnego Śląska, oraz historii Bytomia i rozwojowi przemysłu górnośląskiego. Warto wspomnieć, że w 1927 roku rozpoczęto organizację pierwszej placówki muzealnej w Katowicach, która miała stać się stolicą polskiej części Górnego Śląska. Muzeum Śląskie, utworzone w 1929 roku, doczekało się stałej siedziby dopiero w 1939 roku.

Niestety, wybuch II wojny światowej uniemożliwił zrealizowanie od lat przygotowywanych ekspozycji, a nowy gmach muzeum został niebawem zniszczony przez Niemców. W październiku 1939 roku wszystkie zbiory zlikwidowanego Muzeum Śląskiego w Katowicach zostały przetransportowane do Bytomia i umieszczone w magazynach. W latach 1943–1944 większość najcenniejszych zbiorów, w tym również katowickich, ewakuowano na zachód Górnego Śląska. Niestety, w wyniku walk frontowych oraz działalności szabrowników część z tych zbiorów została usunięta lub zniszczona.

Dzięki wysiłkom przedwojennych pracowników Muzeum Śląskiego, którzy prowadzeni przez zarząd radzieckiego komisarza wojennego zajęli się pracami zabezpieczającymi oraz akcją rewindykacyjną, udało się uratować część kolekcji, która stanowiła bazę do reaktywowania muzeum w Bytomiu, mającego kontynuować tradycje Muzeum Śląskiego. W dniu 10 maja 1946 roku zorganizowano pierwszą wystawę poświęconą powstaniom śląskim. Ekspozycje stałe z zakresu przyrody, archeologii, etnografii oraz galerii malarstwa polskiego były udostępnione zwiedzającym w latach 1946 i 1947. W latach pięćdziesiątych XX wieku dyrektorem instytucji był prof. Mieczysław Gładysz.

W 1950 roku placówka została upaństwowiona i przyjęła nazwę Muzeum Górnośląskie w Bytomiu. Od tego czasu przez wiele lat pełniła rolę regionalnego muzeum, stając się kluczowym centrum dla górnośląskiego muzealnictwa. Z kolei w latach 1992–1999 muzeum działało jako jednostka państwowo-samorządowa na mocy umowy między Wojewodą Katowickim a Prezydentem Miasta Bytomia, a od 1999 roku instytucję tę przejął samorząd nowo utworzonego województwa śląskiego.

Obecnie Muzeum Górnośląskie w Bytomiu dysponuje zbiorami liczącymi około miliona eksponatów, a ich różnorodność wpływa na działalność placówki, która skupia się zarówno na problemach regionalnych, jak i ponadregionalnych. W grudniu 2022 roku nowoczesny gmach muzeum przy pl. Sobieskiego został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego pod numerem A/1097/22.

Dział Archeologii

Dział Archeologii Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu stanowi jeden z najważniejszych zbiorów zabytków, które dokumentują historię Górnego Śląska, począwszy od epoki kamienia aż po średniowiecze. Geneza tego działu sięga 1909 roku, kiedy to rozpoczęto tworzenie bogatej kolekcji zabytków. Rozwój tego zbioru przebiegał w dwóch kierunkach, co było w dużej mierze uzależnione od ówczesnej sytuacji politycznej. Z jednej strony, rozwijał się on w muzeum po stronie niemieckiej, a z drugiej, w utworzonym po stronie polskiej dziale prahistorii Muzeum Śląskiego.

W roku 1922 dział archeologii zyskał na znaczeniu, dzięki czemu stał się kluczowym elementem struktury muzealnej. Pewien wpływ miała na to obecność w Landesmuseum samodzielnego referenta ds. ochrony zabytków archeologicznych dla rejencji opolskiej, co umożliwiło lepsze warunki dla gromadzenia cennych zbiorów oraz zapewnienie etatowej obsady specjalistycznej.

Gromadzenie materiałów w Muzeum Śląskim rozpoczęło się dopiero w 1928 roku. Do tego czasu, działania opierały się głównie na ekspedycjach organizowanych przez pracowników z różnych ośrodków badawczych. W 1939 roku zbiory obu działów zostały połączone, co przyczyniło się do ich dalszego wzbogacania o nowe materiały z wykopalisk.

Warto podkreślić, że zbiory zgromadzone w Dziale Archeologii obejmują wiele różnych okresów, w tym paleozoik, epokę brązu, jak i renesans, i liczą około 293 000 pozycji inwentarzowych. W szczególności, z epoki kamienia wyróżniają się zespoły zabytków krzemiennych z miejscowości takich jak Blanowice, Dzierżna, Sośnica oraz Zabrze-Biskupice.

Największą reprezentację w zbiorach ma epoka brązu oraz okres halsztacki. Przykładem mogą być systematyczne badania wykopaliskowe prowadzone na osadach i cmentarzyskach kultury łużyckiej, takich jak: Kamieniec, Krzanowice, Będzin-Łagisza, Łabędy-Przyszówka, Ziemięcice, Tarnowskie Góry-Repecko oraz Chorula, z których udało się pozyskać wiele cennych artefaktów. Wśród eksponatów znajdują się ceramika, narzędzia oraz różnorodne ozdoby, takie jak zawieszki skroniowe, diademy, naszyjniki, nagolenniki, szpile i bransolety.

Interesującym zabytkiem w posiadaniu działu jest multanka – instrument dęty, uznawany za najstarszy tego typu na obszarze Polski. Wśród cenniejszych zbiorów z czasów wpływów rzymskich znajdują się materiały z cmentarzysk w Choruli, Zakrzowie oraz Olsztynie. Osady w Warłowie, Choruli i Skoczowie-Międzyświeciu, a także cmentarzyska w Tychach-Cielmicach i Strzemieszycach dostarczają cennych informacji na temat wczesnośredniowiecznej ludności Górnego Śląska.

Późniejsze badania z okresu późnego średniowiecza oraz renesansu przynoszą stale napływające materiały, szczególnie dotyczące zespołów miejskich, bardziej szczegółowo Bytomia. Na szczególną uwagę zasługuje zbiór gotyckich i renesansowych kafli, będący jedną z wielu perełek w zasobach Działu Archeologii.

• posiada jedyne na terenie województwa śląskiego archiwum stanowisk archeologicznych,
• gromadzi zabytki, ewidencjonuje oraz udostępnia opracowania naukowe materiałów z ogólnokrajowej akcji Archeologicznego Zdjęcia Polski,
• prowadzi pracownię konserwacji zabytków archeologicznych współpracując z innymi placówkami muzealnymi.

Pracownicy Działu Archeologii Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu są również czynnie zaangażowani w działania Oddziału Górnośląskiego Stowarzyszenia Naukowego Archeologów Polskich.

Dział Etnografii

„W Muzeum Górnośląskim w Bytomiu znajduje się trzecia co do wielkości na Śląsku kolekcja etnograficzna, ustępująca jedynie Muzeum Ziemi Śląskiej w Opawie oraz Muzeum Etnograficznemu we Wrocławiu. Kolekcja ta obejmuje zarówno różnorodne eksponaty, jak i archiwalne fotografie, które ukazują bogaty obraz kultury ludowej Górnego Śląska z XIX i XX wieku, w tym zarówno tradycji chłopskiej, jak i robotniczej.

Początki zbiorów datowane są na okres przedwojenny, głównie na dzięki kolekcji Muzeum Śląskiego w Katowicach, które zostało założone w 1927 roku. Po II wojnie światowej muzeum bytomskie wzbogaciło się o około 3000 eksponatów tej kolekcji. Po wojnie przejęło także 401 etnograficznych okazów od niemieckiego Landesmuseum, co znacząco wzbogaciło zbiory muzealne, prowadząc do powstania jednorodnej całości.

Ramy badawcze i kolekcjonerskie tworzyły historyczne granice Górnego Śląska oraz uwzględniały wpływy ludności, która osiedliła się na tych terenach po 1945 roku. W ramach 20 000 zgromadzonych muzealiów, szczególnie wyróżnia się kolekcja strojów ludowych ze wszystkich subregionów, a także tkanin i haftów. Wartościowym elementem są również srebrne ozdoby tradycyjnego stroju cieszyńskiego, które zachwycają swoją unikatowością.

Interesującym aspektem kolekcji jest XIX-wieczna drewniana rzeźba sakralna, przedstawiająca Chrystusa Frasobliwego oraz malarstwo, które można znaleźć na różnych nośnikach, takich jak płótno, szkło czy papier. Odrębną część galerii zajmuje plastyka obrzędowa, reprezentowana przez rekwizyty takie jak szopki, maski czy wieńce dożynkowe. Te elementy ukazują różnorodność miejscowych obrzędów i tradycji.

Muzeum Górnośląskie szczególną uwagę przykładało do gromadzenia zabytków związanych z głównymi zajęciami mieszkańców, jak rolnictwo i górnictwo, oraz do rzemiosł lokalnych, co pozwoliło na uratowanie unikalnych wyrobów i narzędzi. Dzięki kolekcjonowaniu przedmiotów związanych z codziennym życiem, odzwierciedla ono szerszy obraz kultury ludowej tego regionu.

Zasoby etnograficzne muzeum można podziwiać na stałej wystawie pod nazwą 'Z życia ludu śląskiego w XIX i XX wieku’. Ekspozycja zajmuje imponującą powierzchnię 800 metrów kwadratowych, na której zaprezentowane są wydarzenia z życia społeczności, łącząc je z kalendarzowymi zwyczajami. Wystawa ma na celu wydobycie istotnych treści kulturowych, które kryją się na tej ziemi, a towarzyszący jej przewodnik dostarcza szczegółowych informacji na temat eksponatów.

Archivalne zasoby etnograficzne obejmują również materiały z badań terenowych, ponad 12 000 negatywów fotograficznych oraz nagrania magnetofonowe, które wspierają dokumentację tradycji ludowej regionu.

Dział Historii

„Dział muzeum, który zajmuje się historią, gromadzi różnorodne zbiory zabytków, z początkiem sięgającym XVI wieku.

Jednym z najważniejszych elementów tego działu jest księga cechowa z Kluczborka, która zawiera wpisy datujące się na koniec XVI wieku. Oprócz niej, znajduje się również księga cechowa zawierająca zapisy z lat 1765–1799, głównie związana z cechem kowali z nieokreślonego miasta, prawdopodobnie leżącego w rejonach rybnickich.

Wśród innych zbiorów archiwalnych, które wzbogacają ofertę Działu Historii, znajduje się 157 rękopisów, które weszły w skład zbiorów muzealnych w 1987 roku, nabytych z rąk prywatnych. Przy wstępnym przeglądzie tych rękopisów można zauważyć, że miały one związek z archiwum miejskim przed wybuchem II wojny światowej. Wskazują na to wystawcy oraz adresaci większości pism, co potwierdza działalność bytomskiej rady i lokalnego burmistrza.

Do ważnych dokumentów należą także zachowane karty zeznań świadków w procesach sądowych oraz protokoły z posiedzeń ławy miejskiej, co potwierdza ich przynależność do ksiąg sądowych. Z tego względu zdaje się, że dokumenty te były przechowywane w ratuszu, który pełnił funkcję siedziby samorządu miejskiego od XIV wieku, gdy Bytom otrzymał pełny samorząd z ławą i radą miejską. W wyniku prac archeologicznych odkryto średniowieczne fundamenty tego ratusza.

Warto również dodać, że przez stulecia w ratuszu zachowały się dokumenty pergaminowe dotyczące Bytomia, z których część napisana jest w łacinie, nieco więcej po niemiecku, a większość po polsku. Z racji braku najstarszych dokumentów, Dział Historii podjął działania, aby stworzyć kserokopię odpisu dokumentu lokacyjnego Bytomia z 1254 roku oraz rejestru świętopietrza z XX wieku z Archiwum Watykańskiego.

Pomimo, iż większą część zbioru stanowią zabytki z XIX i XX wieku, to w szczególności interesującą część stanowią przedmioty związane z powstaniami śląskimi oraz plebiscytami z lat 1919–1921. Do tych zbiorów wchodzą m.in. zdjęcia powstańcze, mundury oraz sztandary,;

• duża kolekcja zdjęć ilustrujących oddziały powstańcze, sprzęt i uzbrojenie,
• mundury powstańcze,
• bogaty zbiór sztandarów powstańczych i kombatanckich (Związek Powstańców Śląskich, Związek Weteranów Powstań Śląskich) oraz sztandary Towarzystw Śpiewaczych,
• sztandar Towarzystwa Śpiewaczego „Jedność” w Bytomiu,
• sztandar Towarzystwa Śpiewu „Jedność” w Knurowie,
• sztandar Towarzystwa Śpiewu „Jutrzenka” w Pniakach-Bielszowicach,
• sztandar Towarzystwa „Ogniwo” w Katowicach.

W zbiorach historycznych znajdują się również ważne zabytki ikonograficzne i kartograficzne z XVIII, XIX i XX wieku. Wśród tych artefaktów warto wymienić:

• grafiki,
• mapy,
• plany,
• zdjęcia fotograficzne i pocztówki,
• dotyczące zarówno całego Śląska, jak i samego Bytomia.

Znajdują się wśród nich fotografie przedstawiające Stary Bytom, pochodzące z kolekcji lokalnego kolekcjonera Simona Machy, jak również prace uznanego fotografa Maxa Steckela. Najstarsze fotografie pochodzą z drugiej połowy XIX wieku, ukazując miasto w okresie intensywnego rozwoju, kiedy to miało ono około 100 tys. mieszkańców na początku XX wieku. Kolekcja wzbogacona jest także o nieco „młodsze” pocztówki, które są regularnie dodawane do zbiorów.

Warto zwrócić uwagę na plany miasta, nie tylko te najstarsze, ale również te z końca XIX wieku oraz pierwszej połowy XX wieku. Dzięki nim można dokładnie analizować zmiany w przebiegu ulic oraz stanie zabudowy miejskiej. Dział Historii również dysponuje licznych zestaw medali oraz odznak, zarówno polskich, jak i zagranicznych. Wśród nich znajdują się zabytki z zakresu falerystyki śląskiej oraz stale poszerzający się zbiór polskich odznaczeń cywilnych i wojskowych z okresu międzywojennego, II wojny światowej oraz czasów powojennych. dodatkowo zasługuje na uwagę zespół mundurów górniczych i wojskowych.

Dział ten zawiera także kolekcję polskiego plakatu opowiadającego o tematyce społeczno-politycznej i kulturalnej, jak i zabytki związane z powojennymi dziejami Bytomia w formie druków, wydawnictw, dyplomów oraz sztandarów różnych instytucji, działających na terenie miasta.

Dział Przyrody

Jednym z wyróżniających się obszarów w Górnośląskim Muzeum w Bytomiu jest wyjątkowy Dział Przyrody, który może poszczycić się jedną z najważniejszych w Polsce kolekcji przyrodniczych. Ta unikatowa kolekcja zawiera muzealia z okresu, gdy Dział Przyrody (Naturwissenschaftliche Abteilung) działał w latach 1928–1945 w Oberschlesisches Landesmuseum, czyli Górnośląskim Muzeum Krajowym, oraz z Oddziału Przyrodniczego Muzeum Śląskiego istniejącego od 1927 do 1939 roku. Po połączeniu obu działów w Bytomiu, które miało miejsce na przełomie 1939 roku, część zbiorów została niestety zniszczona w wyniku działań wojennych w 1945 roku.

Po zakończeniu II wojny światowej, do zbiorów Działu Przyrody dołączono wiele eksponatów z innych muzeów, głównie z Gliwic, Chorzowa, Cieszyna oraz Pszczyny, a także od osób prywatnych. Zbiory były nieustannie wzbogacane poprzez przeprowadzane badania terenowe przez pracowników działu i dzięki szerokiemu zakresowi zakupów oraz darowizn ze stron prywatnych.

Efektem tych długoletnich działań kolekcjonerskich jest bogaty zbiór, który dokładnie dokumentuje różnorodność flory i fauny Górnego Śląska oraz interesujących przyrodniczo miejsc w Polsce i na świecie. Na szczególną uwagę zasługuje zielnik roślin naczyniowych, który liczy ponad 12 500 arkuszy, obejmując przy tym 3100 gatunków roślin z XIX i XX wieku. Zbiory te pochodzą w głównej mierze z Górnego Śląska oraz Europy Środkowej, a wśród kolekcji znajduje się także unikalna zbiór botaniczny Eberharda Dreschera z Ligoty Wielkiej.

W zbiorach owadów znajdują się tysiące eksponatów, szacowanych na około 350 000 okazów, które pochodzą zarówno z darowizn osób prywatnych takich jak E. Drescher czy Antoni Drozd, jak również z pozyskiwania przez pracowników. Kolekcja ta zawiera głównie motyle oraz chrząszcze, lecz w niej odnajdziemy także znaczące przykłady ważek, błonkówek oraz sieciarek. Co więcej, zbiory obejmują najstarsze entomologiczne artefakty z Górnego Śląska i Mazowsza.

Kolekcja ornitologiczna Działu jest równie imponująca. Zawiera dermoplasty, balgi, gniazda oraz jaja, kolekcjonowane przez pasjonatów przyrody i w oparciu o długotrwałe pozyskiwanie przez pracowników. Szczególną wartość mają zbiory ornitologiczne E. Dreschera oraz Otto Natorpa.

W Dziale znajduje się również niewielka kolekcja ssaków, pajęczaków, muszli mięczaków, a także 1000 szklanych klisz fotograficznych z okresu międzywojennego, które dokumentują różnorodność fauny i flory regionu. Ostatnie lata przyniosły dodatkowe wzbogacenie zbiorów entomologicznych o duże partie owadów i ptaków z egzotycznych miejsc, takich jak Borneo i Madagaskar.

W latach 2000–2001 zorganizowano wyprawy naukowe do Turcji, które wniosły do zbiorów entomologicznych oraz częściowo zielnikowych dodatkowe 20 tysięcy eksponatów. Warto również wspomnieć, że część kolekcji geologicznej, która przekracza liczbę 21 000 eksponatów, jest obecnie zdeponowana na Wydziale Górnictwa i Geologii Politechniki Śląskiej w Gliwicach.

Dział Przyrody zbiera także cenne informacje naukowe, dysponując kartoteką Banku Informacji Awifaunistycznych Muzeum Górnośląskiego (BIAMG), która zawiera obecnie około 30 000 danych. Pracownicy Działu prowadzą badania w dwóch sekcjach: entomologii i ornitologii, a zespół składa się z pięciu specjalistów, w tym dwóch ornitologów oraz dwóch entomologów.

W dorobku Działu znajduje się wiele wystaw czasowych, które były prezentowane w różnych miejscach kraju, na przykład ekspozycje „Owady i Ludzie” oraz z serii „Z ekologią na ty” – „Co w budkach piszczy?”. Wkrótce planowana jest nowoczesna ekspozycja stała o powierzchni 600 m² nosząca tytuł „Środowiska przyrodnicze Górnego Śląska”.

Przy Dziale prężnie działają organizacje przyrodnicze, które skupiają około 350 osób. Należą do nich Śląskie Towarzystwo Entomologiczne, Katowickie Koło Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego, Ornitologiczna Grupa Robocza Doliny Górnej Wisły „Czaplon” oraz Górnośląskie Koło Polskiego Towarzystwa Przyjaciół Przyrody „pro Natura”. Ich członkowie wspierają pracowników Działu w zbieraniu danych naukowych, gromadzeniu eksponatów oraz w organizacji wystaw.

Dział Sztuki

„Dział obejmuje różnorodne zbiorowiska, które można podzielić na kilka kluczowych kategorii:

• malarstwo polskie od końca XVIII wieku do czasów współczesnych,
• malarstwo europejskie z okresu XVI–XX wieku,
• rysunek polski z XIX i XX wieku, do którego zaliczają się dzieła znaczących artystów, takich jak Piotr Michałowski, Witold Wojtkiewicz, Jerzy Hulewicz, Eugeniusz Zak, Tadeusz Kulisiewicz, Henryk Wiciński oraz członkowie ugrupowania „Szczep Rogate Serce”,
• grafika polska z XVIII do XX wieku, z pracami twórców takich jak Jan Piotr Norblin, Aleksander Orłowski, Michał Płoński, Józef Pankiewicz, Leon Wyczółkowski, Konstanty Brandel, Władysław Skoczylas, Karol Hiller, Halina Chrostowska, Jerzy Panek, Józef Gielniak, Mieczysław Wejman, Jacek Gaj, Jan Lebenstein, Roman Opałka,
• grafika europejska z XVI do XX wieku z wyróżniającymi się przedstawicielami różnych szkół: włoskiej (np. Marcantonio Raimondi), niderlandzkiej (np. Hendrick Goltzius), holenderskiej (Jacob van Ruisdael), francuskiej (Jacques Callot), niemieckiej (Albrecht Dürer) oraz angielskiej (John Dixon),
• nowoczesna rzeźba polska, z takimi twórcami jak Jan Szczepkowski, Henryk Kuna, Xawery Dunikowski, Jacek Puget, Stanisław Szukalski,
• rzemiosło artystyczne obejmujące ceramikę polską z XVIII–XX wieku oraz wyroby z manufaktur śląskich z XVIII–XIX wieku (Prószków, Glinica, Racibórz, Tułowice, Bolesławiec), wyroby kowalskie i ślusarskie z XIV–XIX wieku, wyroby z cyny z drugiej połowy XVIII wieku i XIX wieku, artystyczne odlewy z Huty Gliwickiej oraz szkło polskie z XVII–XX wieku,

Również wystawy obejmują meble, zegary, tkaniny, wyroby ze srebra, a także zbiór sztuki cechowej, w tym głównie dzieła malarstwa i rzeźby z XV i XVI wieku.

Galeria Malarstwa Polskiego wyróżnia się wysokiej jakości zbiorami prac z dwóch ostatnich stuleci. Na szczególną uwagę zasługują portrety reprezentujące późny klasycyzm oraz nurty związane ze sztuką biedermeierowską, w tym „realizm mieszczański” (Kazimierz Wojniakowski, Karol Schweikart, Józef Rejchan, Alojzy Rejchan). Kolekcja zawiera również znakomite przykłady nurtu romantycznego i jego kontynuacji w malarstwie polskim XIX wieku (Piotr Michałowski, Artur Grottger).

W zbiorach realistycznego malarstwa drugiej połowy XIX wieku możemy dostrzec przeważającą ilość pejzaży, malarstwa rodzajowego, portretów oraz tematykę historyczno-rodzajową, w tym dzieła Józefa Szermentowskiego, Józefa Chełmońskiego, Stanisława Masłowskiego, Maurycego Gottlieba, Wojciech Gerson, Aleksander Gierymski, Jerzy Kossak, Józef Brandt oraz Henryk Siemiradzki.

W zaciekawieniu się dziełami malarstwa polskiego z przełomu XIX i XX wieku, możemy znaleźć prace które ilustrują główne tendencje sztuki tego okresu, takie jak symbolizm (Jacek Malczewski, Jan Stanisławski, Stanisław Wyspiański, Władysław Ślewiński, Leon Wyczółkowski) oraz wczesny ekspresjonizm (Konrad Krzyżanowski, Ferdynand Ruszczyc, Gustaw Gwozdecki, Wojciech Weiss, Witold Wojtkiewicz).

Na początku XX wieku malarstwo polskie zaczęło silniej czerpać inspiracje z nowatorskich kierunków sztuki frnacuskiej. Przykłady tego trendu można zaobserwować w pracach rodzimych artystów obecnych w zbiorach Muzeum, takich jak Józef Pankiewicz oraz Jan Rubczak.

W zbiorach Muzeum wyróżnia się również bogata kolekcja malarstwa polskiego z okresu dwudziestolecia międzywojennego, w tym prace formistów (Jan Hrynkowski, Leon Dołżycki, Tytus Czyżewski, Henryk Gotlib, Zbigniew Pronaszko), twórców związanych z nurtem „Rytmu” (Wacław Borowski, Felicjan Szczęsny Kowarski, Rafał Malczewski), kapistów, a także artystów związanych z innymi grupami kolorystycznymi (Zygmunt Waliszewski, Piotr Potworowski, Hanna Rudzka-Cybisowa, Jerzy Fedkowicz, Karol Larisch).

Ponadto w kolekcji znajdują się wybitne prace przedstawiające program tradycjonalizmu kręgu „Bractwa św. Łukasza”, „Szkoły Warszawskiej”, jak również malarzy polskich związanych z szeroko rozumianą „École de Paris” (Roman Kramsztyk, Eugeniusz Zak, Eugeniusz Eibisch, Tadeusz Makowski, Władysław Jahl, Maksymilian Fuerring, Zygmunt Menkes) oraz nowatorskie malarstwo „Grupy Krakowskiej” (w tym Łeopold Łewycki i Bolesław Stawiński).

Muzeum Górnośląskie odznacza się jedną z najbardziej znanych kolekcji polskiej sztuki współczesnej w Polsce, obejmującą niemal wszystkie kierunki i nurt reprezentowane w powojennej plastyce (m.in. Jan Berdyszak, Tadeusz Brzozowski, Jan Cybis, Władysław Hasior, Maria Jarema, Tadeusz Kantor, Alfred Lenica, Adam Marczyński, Jadwiga Maziarska, Jerzy Nowosielski, Erna Rosenstein, Artur Nacht-Samborski, Henryk Stażewski, Jonasz Stern, Wacław Taranczewski, Jan Tarasin). Większość prac koncentruje się na szeroko ujmowanym nurcie ekspresjonistycznym, a także metaforyce, nadrealizmie oraz poszukiwaniach figuratywnych. Zwraca uwagę liczny zbiór dzieł przedstawicieli tendencji abstrakcyjnych.

Ogromną część zbiorów stanowią prace, które są wyrazem postimpresjonistycznego koloryzmu oraz jego ewolucji.

W tej interesującej kolekcji współczesnej sztuki polskiej, szczególne miejsce zajmuje rejestracja artystycznego dorobku lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku, obejmująca twórczość takich artystów jak Marek Chlanda, Tomasz Ciecierski, Edward Dwurnik, Stefan Gierowski, Ryszard Grzyb, Koji Kamoji, Piotr Kurka, Jarosław Modzelewski, Mikołaj Smoczyński, Marek Sobczyk, Andrzej Szewczyk, Leon Tarasewicz, Tomasz Tatarczyk.

Biblioteka Muzeum Górnośląskiego

Biblioteka Muzeum Górnośląskiego, w takiej formie, jaką znamy dziś, powstała w 1951 roku. Jej powstanie opiera się na materiałach, które zostały na miejscu oraz na książkach rewindykowanych w 1945 roku z Muzeum Śląskiego w Katowicach oraz Oberschlesisches Landesmuseum. Kolekcja ta wzbogacona została także o publikacje otrzymane z Zbiornicy Księgozbiorów Zabezpieczonych.

W zbiorach bibliotecznych znajdują się książki i czasopisma, w szczególności dotyczące takich dziedzin jak archeologia, etnografia, historia, przyroda, historia sztuki oraz muzealnictwo. Księgozbiór jest udostępniany w czytelni, a także za sprawą wypożyczeń międzybibliotecznych. Publikacje pozyskiwane są zarówno przez zakupy, jak i wymiany oraz darowizny. Istnieje możliwość przeszukiwania dostępnego katalogu, który zawiera zarówno indeks alfabetyczny, jak i rzeczowy książek, czasopism, map oraz katalogów wystaw.

Muzeum dysponuje około 50 tys. woluminów literatury naukowej z dziedzin reprezentowanych w Muzeum. Kolekcja ta jest bogata w publikacje dotyczące przyrody, w tym szczególnie entomologii i ornitologii, jak również zbiory archeologiczne oraz te poświęcone Śląskowi, zwane silesiacami. Warto zwrócić uwagę na fragment kolekcji, która koncentruje się na Bytomiu oraz ziemi bytomskiej. Znajdują się tam m.in. dzieła takie jak Chronik der Stadt Beuthen in Ober-Schlesien autorstwa Franza Gramera (Beuthen O/S. 1863) oraz kompletny zbiór czasopisma „Mitteilungen des Beuthener Geschichts und Museumsvereins” (1911–2002).

W kolekcji bibliofilskiej znajduje się 100 starodruków, w tym jedno z najstarszych dzieł – Theodoriti Cyrensis episcopi de Curatione Grecarum affectionum libri duodecim… autorstwa Zenobiusza Acciaciolusa, wydane w 1519 roku w Paryżu. Warto zaznaczyć dwa niesamowite Śląskie starodruki dotyczące przyrody autorstwa Caspara Schwenckfelda: Stirpium et fossilium Silesiae Catalogus… (Lipsiae 1600) oraz Theoriotropheum Silesiae… (Lignicii 1604). Dodatkowo wyróżnia się dzieło ks. Jacka Liberiusza pod tytułem Gospodarz Nieba y Ziemie Jezus Chrystus (Kraków 1669) oraz przewodnik po Europie z XVII wieku – Memorabilia Europae, order Denckwürdige Sachen… (Ulm 1684).

Biblioteka znana jest z wymiany wydawnictw muzealnych z instytucjami z całego świata. Posiada partnerów nie tylko z Europy, w tym Niemiec, Francji, Włoch, Wielkiej Brytanii, Rosji, Czech, Hiszpanii oraz krajów skandynawskich, ale również z Australii, Azji (w tym Chin), Ameryki Południowej (Brazylia, Chile) oraz ze Stanów Zjednoczonych i innych krajów. Warto podkreślić, że Biblioteka Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu działa na zasadzie prezencyjnej, co oznacza, że książki udostępniane są głównie w czytelni. Oprócz tego, świadczy usługi informacji bibliotecznej i bibliograficznej, a także wykonuje kopie zamówionych materiałów. W czytelni dostępny jest także księgozbiór podręczny, obejmujący encyklopedie, leksykony, słowniki języków obcych oraz różne informatory.

Wystawy stałe

Przyroda Górnego Śląska

Na powierzchni przekraczającej 150 m² przygotowano 6 dioram, które dokładnie odwzorowują różne typy leśnych ekosystemów. Starannie umieszczone wycinki przyrody, za szybą, stają się wizualnie podobne do rzeczywistych krajobrazów. Podczas projektowania wystawy szczególną uwagę zwrócono na odpowiednie przyporządkowanie gatunków roślin do ich naturalnych siedlisk oraz na refleksję nad cyklem dnia i zmieniającymi się porami roku.

W tej niezwykłej ekspozycji znajduje się m.in. liściasty las grądowy, w którym można zaobserwować życie drobnych ptaków – od tych, które śpiewają, po te poszukujące pożywienia, a także odpoczywające nad leśną kałużą. Oprócz ptaków, w tej dioramie prezentowane są również różnorodne owady, takie jak walczące ze sobą jelonki rogacze oraz szerszenie, które zgryzają drewno na gniazda.

W ramach ukazania zjawisk powodujących rozkład drewna, w dioramach umieszczono różne etapy tego procesu, od ścięcia pnia dębu aż do jego całkowitego obumarcia. Te roślinne elementy stanowią tło dla wielu gatunków zwierząt, takich jak gronostaje, jarząbki i trznadle. Kolejna diorama ilustruje funkcjonowanie piramidy pokarmowej, zaprezentowując cały cykl życia od zajęcy po kruki, które żerują na padlinie. Co ciekawe, eksponaty można obserwować nie tylko z przodu i boków, lecz także z góry.

Ekspozycja zawiera również zimową dioramę z dzikami oraz przekrój pnia 85-letniego dębu szypułkowego, co jest niespotykaną rzadkością jak na ten wiek. Znajdują się tu również fragmenty futer dużych ssaków leśnych, co było szczególnie uwzględnione dla osób z dysfunkcjami wzroku. Dzięki takiej organizacji, zwiedzający mogą zgłębić różnice pomiędzy futrem zimowym a letnim, będąc w stanie poczuć to na własnej skórze – porównując futro jenota i lisa. Wizytom towarzyszą dźwięki leśnych ptaków oraz odgłosy burzy, co wprowadza uczestników w jeszcze głębsze doznania multisensoryczne.

opracowanie źródłowe: Roland Dobosz, Piotr Cempulik

Z życia ludu śląskiego XIX–XX wiek

Wystawa ta jest trzecią stałą ekspozycją etnograficzną zrealizowaną w Muzeum Górnośląskim w Bytomiu w latach 1949–1989. Pierwsza z nich, nosząca tytuł „Kultura ludowa na Śląsku”, funkcjonująca od 1947 roku, była kilkakrotnie modernizowana i prezentowana pod zmienionym tytułem do lat 50. Druga, otwarta w 1960 roku, to „Kultura ludu śląskiego w XVIII i XIX w.”, która stanowiła pierwszą próbę opisu kulturowych zjawisk wiejskiego Śląska poprzez pryzmat muzealnych zbiorów, składającą się z 750 eksponatów oraz licznych fotografii.

Aktualna ekspozycja skupia się na najważniejszych aspektach życia społeczności wiejskich i przemysłowych Górnego Śląska. Obrazy obrazujące wydarzenia rodzinne, takie jak wesela, narodziny oraz rytuały związane z dorastaniem dzieci, pokazują przeplatające się ze sobą zwyczaje doroczne oraz kluczowe zajęcia gospodarcze. Historycznie, granice regionu były wyznaczane przez dawny powiat kluczborski na północy, Małopolskę na wschodzie, część Opolszczyzny na zachodzie oraz Ziemie Cieszyńską i Bielską na południu.

Na przestrzeni XIX i XX wieku, teren ten podzielono na dwie główne prowincje – południową, zajmującą się rolnictwem i hodowlą, oraz północną, zdominowaną przez przemysł. Trzeba zaznaczyć, że w 1871 roku tylko 18,2% mieszkańców stanowili ludzie wykształceni w miastach. Dynamiczny rozwój przemysłu zmienił jednak tę strukturę, konwertując obszary wiejskie w miejskie. Mimo tych przekształceń, zarówno rolnicy, jak i robotnicy pielęgnowali wspólne tradycje kulturowe, które były przekazywane z pokolenia na pokolenie, szczególnie w obszarze społecznych i duchowych aspektów życia.

Woskowanie budynków było niezwykle istotne, stąd też niektóre aspekty kultury budowlanej zostały pominięte w tej wystawie, aby zaakcentować, że Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie dostarcza bardziej kompleksowy obraz niż mogłoby to być możliwe w ramach muzealnej ekspozycji. Ekspozycja składa się z 2045 eksponatów, 152 powiększeń archiwalnych oraz wielu informacyjnych tekstów, ułożonych w starannie zaprojektowanych gablotach.

Wystawa dzieli się na kilka sekcji tematycznych, takich jak: Wesele na Górnym Śląsku, Dziecko, Zwyczaje wiosenne oraz Stroje jesienno-zimowe, co odzwierciedla różnorodność i bogactwo tradycji kulturowych regionu.

opracowanie źródłowe: Maria Kuczyńska

Galeria Malarstwa Polskiego

Galeria ta prezentuje wybór obrazów datowanych od początku XIX wieku aż do końca lat czterdziestych XX wieku, ukazując najcenniejsze i najbardziej interesujące dzieła z bytomskiej kolekcji. Odkąd zaczęto ją tworzyć w 1945 roku, stała się miejscem gromadzenia wysoce reprezentatywnych zbiorów polskiego malarstwa z ubiegłych dwóch stuleci.

Wśród prezentowanych w Galerii dzieł szczególnie wyróżniają się portrety z okresu późnego klasycyzmu, związane z biedermeierem i realizmem mieszczańskim, reprezentowane przez artystów takich jak Kazimierz Wojniakowski oraz K. Szchweikart. Galeria oferuje także przykłady nurtu romantycznego i jego kontynuację w polskim malarstwie XIX wieku z udziałem takich twórców jak Piotr Michałowski i Artur Grottger.

W wyjątkowej kolekcji realistycznego malarstwa drugiej połowy XIX wieku dominuje tematyka pejzażowa oraz rodzajowa, w tym malownicze portrety i obrazy przedstawiające istotne wydarzenia historyczne (Józef Szermentowski, Józef Chełmoński, Maurycy Gottlieb, Wojciech Gerson). Wśród późniejszych prac znajdują się także dzieła, które obrazują wpływ prądów sztuki francuskiej na polskie malarstwo, jak to miało miejsce w pracach J. Pankiewicza i R. Kramsztyka.

W zbiorach znajduje się również obszerny zestaw obrazów malarzy związanych z tradycjonalizmem oraz młodszych artystów z kręgu „École de Paris”. W okresie powojennym widoczne są prace artystów, którzy korzystali z poetyki socrealizmu, takich jak T. Kantor i E. Rosenstein.

---

Oceń: Muzeum Górnośląskie w Bytomiu

---